کاوشگر مریخ نشین فینیکس(فونیکس) باهدف پژوهش در مورد وجود آب و محیط قابل زیست برای میکروارگانیسم ها بر روی سیاره مریخ در تاریخ ۱۳ مرداد ۱۳۸۶ (۴ اوت ۲۰۰۷) به فضا پرتاب شد، و بر طبق برنامه در روز ۵ خرداد ۱۳۸۷ (۲۵ مه ۲۰۰۸) بعد از ۶۷۵ میلیون کیلومتر مسافرتدر منطقه قطب شمال سیاره مریخ در ناحیه وستیتاس بوریلیس فرود آمد و پس از بکار انداختن بازوی روباتیک خود، به نمونه‌برداری و آزمایش‌های علمی پرداخت.
برنامه کاوشگر فینیکس توسط آزمایشگاه مطالعات ماه و سیارات در دانشگاه آریزونا پیشنهاد شده و مدیریت می‌شد. سازمان ناسا بر انجام عملیات نظارت داشت و کشورهای آلمان، بریتانیا، دانمارک، کانادا و سوئیس در این برنامه مشارکت نمودند. هزینه ماموریت اکتشافی فینیکس بالغ بر ۳۸۶ میلیون دلار بود.
فونیکس بر خلاف ماموریت های قبلی همچون روح و فرصت به جای حرکت در میان دشت ها یا دره ها ، در جای خود ثابت ماند . در این ماموریت ،فونیکس به عنوان نخستین کاوشگر سطح مریخ با حفاری به عمق چند سانتی متری سنگ ها و یخ های قطب شمال مریخ نفوذ کرد به طور مستقیم آنها را بررسی نمود . این بررسی به دانشمندان کمک خواهد کرد تا تاریخچه آب در این سیاره را بهتر بشناسند ،همچنین دانشمندان امیدوار بودند به کمک این ماموریت به آثاری از حیات میکروبی باقیمانده از گذشته دست پیدا کنند و یا احتمال ذوب شدن یخ ها در دوره های مشخص را بدست بیاورند .
گرچه ماموریت کاوشگر فینیکس برای ۹۰ روز مریخی (حدود ۹۲ روز زمینی) طراحی شده بود ولی پس از گذشت 5 ماه کارشناسان پایان کار آنرا اعلام کردند. برای فرود فینیکس در روز ۲۵ مه، سه کاوشگر فعلی در مدار مریخ یعنی مدارگرد شناسایی مریخ، مارس اکسپرس و ۲۰۰۱ مارس اودیسه، به گونه‌ای برنامه‌ریزی شده بودند که ورود فینیکس به اتمسفر مریخ و فرود آن را زیر نظر داشته باشند. اطلاعات ثبت شده از نحوه ورود و فرود فینیکس برای بهبود طراحی کاوشگرهای آینده بکار خواهد رفت.
فینیکس نخستین نمونه از مجموعه برنامه‌های اکتشافی کوچک ناسا برای کاوش سیاره سرخ است. طرح فینیکس متعلق به دانشگاه آریزونا است، و در اوت ۲۰۰۳ پس از دو سال رقابت بین گروه‌های مختلف و انجام بررسی‌های فنی توسط ناسا به عنوان طرح برتر برگزیده وجایزه 325 میلیون دلاری آن نصیب دانشگاه آریزونا شد.
بسیاری از سامانه‌ها و ابزارهای بکار رفته در فینیکس در حقیقت برای ماموریتهای لغو شده و ناموفق پیشین طراحی و ساخته شده بودند.برای مثال سطح نشین این ماموریت نسخه اصلاح شده ماموریت سطح نشین نقشه بردار مریخ 2001 بود که در سال 2000 متوقف شد.تعدادی از ابزارها وتجهیزات علمی فونیکس نیز همانهایی بودند که در ماموریت ناموفق سطح نشین قطبی مریخ پیشین مورد استفاده قرار گرفته بودند.استفاده از چنین ابزارهایی در این کاوشگر هزینه و زمان مورد نیاز برای تکمیل برنامه را بطور قابل ملاحظه‌ای کاهش داد. نام فینیکس به معنای «ققنوس» هم به همین علت برای کاوشگر انتخاب شد: ققنوس پرنده‌ای افسانه‌ای است که از خاکستر خویش دوباره زاده شده است.اینکه ناسا در ماموریت اخیرش به مریخ ترجیه داد به جای مریخ نورد از یک فضاپیمای سطح نشین استفاده کند سه دلیل عمده دارد:
1-کاهش هزینه ها به دلیل استفاده از تجهیزات به جامانده از ماموریتهای سطح نشین قبلی
2-ناحیه ای از مریخ که فونیکس روی آن فرود آمده است به اعتقاد محققان نسبتا"یکنواخت است بنابراین قابلیت حرکت از اهمیت زیادی برخوردار نخواهد بود.
3-وزن تجهیزات مورد نیاز برای ایجاد قابلیت حرکت در فونیکس میتوانست به تجهیزات علمی وآزمایشگاهی بیشتر وبهتر اختصاص یابد.
پس از تایید نهایی ناسا در تاریخ ۱۲ خرداد ۱۳۸۴ (۲ ژوئن ۲۰۰۵)، برنامه ساخت و آماده‌سازی فینیکس آغاز شد. پیشبرد و توسعه برنامه فینیکس با همکاری سه عامل زیر انجام می‌شود:
• ریاست برنامه: دانشگاه آریزونا
• مدیریت پروژه: آزمایشگاه پیشرانه جت (زیرمجموعه ناسا)
• مدیریت سامانه‌های پرواز فضایی: شرکت سامانه‌های فضایی لاکهید مارتین
• مشارکت در پروژه: سازمان‌ها و دانشگاه‌هایی از آلمان، بریتانیا، دانمارک، کانادا، و سوئیس
فینیکس به گونه‌ای طراحی شده بود که هنگام فرود از موتورهای موشکی برای ترمز و کاهش سرعت استفاده کند، و از این لحاظ به کاوشگرهای وایکینگ که در دهه ۱۹۷۰ به مریخ فرستاده شدند شباهت داشت.
هنگامی که فونیکس به سلامت بر روی مریخ فرود آمد 30 دقیق صبر کرد تا گرد و غبار بوجود آمده در اثر فرود محو شود سپس دو صفحه خورشیدی مدور خود را باز کرد و بعد از آن دیگر ابزار های خود نظیر بازوی روباتیک ،دوربین پانورامیک بسیار پیشرفته،آنالیزور حرارتی گاز،آنالیزور میکروسکوپی، دکل کوچک هواشناسی و دوربین خود را فعال کرد .
هنگامی که این مریخ نشین صفحات خورشیدی خود را باز کرد 5.5 متر پهنا و 1.5 متر طول داشت ، بازوی روباتیک آن 2.3 متر طول داشته و به مریخ نشین این امکان را می داد تا محیط اطرافش را به راحتی بررسی کند این بازو قادر بود یخ های مریخ را تا چند اینچ حفاری کند و از لایه سطحی یخ ها عبور کرده به یخ ها ی عمیق تر و مدفون شده در زیر سطح سیاره دست یابد و همچینن قادر بود مقداری از خاک سطح مریخ را به عنوان نمونه وارد آزمایشگاه کوچکی کند که در بدنه مریخ نشین طراحی شده بود . در این آزمایشگاه بوسیله حرارت به این نمونه ها می شد به مواردی مثل آب و همچنین کربن ها ی سازنده ی بلوک های حیات دست یافت . دکل کوچک هواشناسی آن به بررسی جو سیاره پرداخته و میزان آب و غبار موجود در اتمسفر محل فرود را مورد بررسی قرار داد.
این مریخ نشین با سرعت ۲۰ هزار کیلومتر در ساعت وارد جو سیاره شدودمای سپر حرارتی آن به ۱۴۲۵ درجه رسید.سرعت آن در ارتفاع 5/12 کیلومتری به ۱۶۰۰ کیلومتر در ساعت رسید بعد از مدتی چتر آن باز شد سپس در ارتفاع یک کیلومتری سرعت آن به ۲۰۰ کیلومتر در ساعت رسیده وبعد از این زمان بود که ۱۲موتور خلاف جهتی آن سرعت آنرا به ۹ کیلومتر در ساعت رساندند.
نتایج بدست آمده از این مریخ نشین:
این سفینه موفق به شناسایی کربنات کلسیم ( از ترکیبات تشکیل دهنده سنگ آهک) و نوعی خاک رس در سطح مریخ شد. اهمیت این دو کشف در این است که این ترکیبات معدنی تنها در حضور آب مایع شکل می گیرند و نشان دهنده وجود آب در سطح مریخ در زمان های گذشته است.
فینیکس همچنان در زمان کاوش سطح مریخ موفق به ثبت ریزش برف در سیاره شد و ۲۵ هزار عکس را از این سیاره به زمین مخابره کرد.
درون این مریخ نشین یک دی وی دی نیز قرار داده شده بود که محتویات آن توسط انجمن سیاره ای گرد آوری شده بود.این دیسک حاوی تصوراتی از مریخ بود که در قالب مجموعه ای چند رسانه ای از آثار ادبی وهنری درباره سیاره مریخ تهیه شده بود.در میان آثار ادبی گنجانده شده در این دیسک رمان جنگ دنیاها اثر اچ جی ولز وبرنامه رادیویی ساخته شده بر اساس آن توسط اورسن ولز مریخ به مثابه اقامتگاه حیات اثر پرسیوال لاول همراه با نقشه آبراههای پیشنهادی او گاه شمار مریخ اثر ری برادبری ومریخ سبز اثر کیم رابینسون به چشم می خورد.در این دی وی دی پیامهایی خطاب به مسافران ومهاجران آینده به مریخ از جانب برخی چهره های سرشناس مثل کارل ساگان وسر آرتور سی کلارک فقید نیز گنجانده شده بود.انجمن سیاره ای در پاییز سال 2006 اسامی 250 هزار نفر از ساکنان زمین که می خواستند در نخستین کتابخانه مریخ جلوی صف باشند را از طریق اینترنت جمع آوری کرد ودر این دیسک قرار داد.دی وی دی که باید صدها سال در انتظار نخستین کاشفان بماند از جنس شیشه سیلیسی خاصی ساخته شده که برای تاب آوردن در شرایط محیطی مریخ طراحی شده است.
کارشناسان ناسا وزش توفان شن را عامل مسدود شدن تابش نور ضغیف خورشید به باتری های خورشیدی فینیکس و از کارافتادگی آن در زمستان سرد و تاریک قطب شمال مریخ اعلام نمودند.
منبع : سایت آسمان پارس و مجله شهروند
خبری درباره اتمام کار این مریخ نشین (خرداد ۱۳۸۹)از سایت www.avastarco.com
ققنوس دیگر ارتباطی با زمین نخواهد داشت . تصویر جدیدی که از ققنوس توسط دوربین هایریس گرفته شده نشان می دهد یخ بندان شدید مریخ به صفحات خورشیدی اش آسیب رسانده وآنرا کاملا از بین برده است . بنا بر نظر تیم آسیب دیدن ققنوس به علت شرایط سخت و دشوار زمستان است . وزن زیاد یخ کربن دی اکسید ساخته شده باعث شده صفحه خورشیدی شکسته شود . مایکل ملن عضو تیم ققنوس هایریس می گوید : "عکسهای قبلی و بعدی کاملا متفاوتند . مریخ نورد کوچکتر به نظر می رسد واین تنها قسمتی از تفاوت است غباری که روی آن را فرا گرفته باعث شده که سطح آن کمتر از محیط اطرافش قابل تمایز باشد ." تلاشهای فراوان برای تماس با ققنوس در چند ماه پیش بی ثمر بود . بنابراین حالا ماموریت ققنوس به پایان رسیده است اما در طول ماموریتش در مریخ ققنوس مسیرهای گسترده زیر زمینی یخ آب را که توسط ادیسه کشف شده بود تایید وآزمایش کرد و به وجود کربنات کلسیم در مریخ که به علت حضور آب گرم است پی برد ، همچنین عناصر شیمیایی مناسب حیات را در خاک مریخ یافت و بارش برف را مشاهده کرد . بزرگترین بعد ماموریتش کشف پرکلرات است ماده شیمیایی اکسید کننده روی زمین که غذای مناسبی برای برخی میکروبها وسمی جهت سایرین می باشد . پیتر اسمیت محق ققنوس می گوید : "مادریافتیم که خاک روی یخ مثل اسفنج عمل می کند . پر کلرات آب را از جو گرفته وآن را در خود نگه می دارد . شما می توانید لایه ای از آب را در آن جا ببینید دانه های شن برای خود دنیای کوچکی هستند که فعل و انفعالات جالبی دارند ." پر کلرات خواص ضد یخ دارد و به عنوان یک منبع انرژی برای میکروبهاست . کشف یخ در شنهای رویی توسط ادیسه راهی را پیش پای ققنوس قرار داد . اخیرا مدارگرد مریخ با استفاده از رادارش دریافت یخ فراوانی در نواحی میانی و اعماق مریخ انباشته شده که به علت فعالیت های آتش فشانی تازه روی سطح مریخ مشخص است . اسمیت می گوید: "منابع یخ در مریخ غنی است بیشتر از آنچه که فکرش را می کنید ولی مقدار آن در برخی نواحی بیشتر ودر برخی نواحی کمتر است ."