نموداری از رنگ ٬دما یا رده طیفی ستارگان برحسب درخشندگی یا قدر مطلق آنها.اگر تک تک ستارگان آسمان را با توجه به این پارامترها در نمودار جای دهیم می توانیم به روابط جالبی پی ببریم.برای اولین بار هنری نوریس راسل و اینار هرتسپرونگ بطور مستقل در سال 1913 به ترسیم این نمودار پرداختند.در این نمودار ستارگان رشته اصلی به صورت نواری پهن وقطری بیشتر خودنمایی می کنند.این نوار از ستارگان روشن آبی تا ستارگان قرمز کم فروغ تشکیل شده ومحل قرار گیری ستارگانی است که در مرحله هیدروژن سوزی در هسته اشان هستند در این نمودار شاخه ای به نام منطقه غول هم وجود دارد که محل قرار گیری ستارگان غول است.
در این نمودار مناطق پراکنده دیگری هم وجود دارد: منطقه ای که توسط ابرغولها اشغال شده است( در بالای ناحیه غول) ومنطقه ای که توسط کوتوله های سفید اشغال شده است(زیر نوار ستارگان رشته اصلی).
از آنجایی که مقدار درخشندگی، رنگ و اندازه ستارگان در طول عمرشان تغییر می‌کند جایشان هم بر روی این نمودار نیز تغییر خواهد کرد. از همین رو دانستن جای یک ستاره روی نمودار هرتسپرونگ- راسل به منجمان کمک می‌کند که تحول آن را در باقی عمر حدس بزنند.
یک ستاره بعد از تولد در میان یک سحابی زندگی خود را با توجه به جرمش از نقطه ای در نوار رشته اصلی شروع می کند.بیشتر عمر خود را در همین مرحله می گذراند وسپس مسیر خود را به سمت قسمت بالای نمودار سمت راست(به همراه مقداری ناپایداری به صورت تبدیل شدن به ستاره ای متغییر) آغاز می کند در این مرحله مانند یک غول یا ابرغول مدتی از عمر خود را می گذراند.همین طور که از نمودار پایینی پیداست باتوجه به اینکه مقداری به سمت راست منحرف شده دمای آن کاهش می یابد واز آنجاییکه مقداری به سمت بالا رفته درخشندگی آن افزایش می یابد(همان چیزی که از غولها یا ابرغولها انتظار داریم).بعد از مدتی نوسان وبزرگ وکوچک شدن حرکت افقی خود به سمت چپ را آغاز می کند.در این مرحله بدون تغییر درخشندگی دمای سطحی اش افزایش می یابد(با توجه به اینکه به سمت چپ حرکت کرده است) واین تنها در صورتی امکانپذیر است که اندازه اش کوچک تر شود.بنابراین شروع به انقباض می کند.بعد از مدتی حرکت رو به پایین خود را شروع می کند.معنای این حرکت رو به پایین این است که درخشندگی اش کاهش می یابد وبا توجه به اینکه اندازه اش هم کوچکتر شده متوجه می شویم که دوران افول خود را آغاز کرده وبه مراحل پایانی عمر خود نزدیک شده است.در این جا ستاره به یک کوتوله سفید تبدیل شده است.گفتنی است هرچه جرم ستاره بیشتر باشد این مراحل را سریعتر طی می کند.
بنابراین از این نمودار برای تحقیق درباره چگونگی تکامل ستاره ها استفاده می شود.
برای کسب اطلاعات بیشتر به زبان انگلیسی به سایت زیر مراجعه نمایید:
http://en.wikipedia.org/wiki/Hertzsprung-Russell_diagram