آسمان نما
امروزه آسمان نماها جایگاهی خاص و مهم در حوزه ی علم ستاره شناسی دارند و یکی از مکانهای کارآمد و موثر برای آشنایی عموم با این علم کهن محسوب می شوند.همانگونه که سینما عرضه کننده ی هنرهای نمایشی برای عموم است آسمان نما نیز خلاقیت انسان را در شبیه سازی آسمان و پدیده های کیهانی به نمایش می گذارد. پرده ی نمایش آسمان نما ویژگی خاصی دارد، گنبدی است که تماشاگران با قرار گرفتن در زیر آن احساس ناظری را پیدا می کنند که در شبی صاف نظاره گر گنبد آسمان لایتناهی هستند. احساسی که با وجود لذّت بخش بودن ، هیجان آور و البته کمی غریب و وهم انگیز است. این احساس برای نسل نوپا و جوان بسیار جذّاب و بیاد ماندنی است و می تواند زمینه ی شکوفایی استعداد آنان را در حوزه ی علم نجوم و شناخت پدیده های فرازمینی و علوم مرتبط با آن فراهم کند.
آسمان نما وسیله ای است شامل یک پروژکتور نوری یا دیجیتالی که در مرکز یک نیمکره گنبدی شکل نصب شده و عمل شبیه سازی صورتهای فلکی و موضوعات سماوی را در هر زمان از سال انجام می دهد. با استفاده از این ابزار کمک آموزشی می توان علاوه بر آموزش مبانی نجوم کروی برخی پدیده های سماوی مانند: کسوف (خورشید گرفتگی) ، خسوف (ماه گرفتگی) ، انواع حرکت سیارات (مستقیم و برگشتی) ، حرکت آرام یا تند کره ی آسمان ، حرکت خاص ستارگان در بازه ی زمانی طولانی چند هزار سال ، پدیده ی شفق و فلق و ... را در هر نقطه ی فرضی از کره ی زمین و در هر زمان دلخواه مشاهده کرد.
آسمان نماها پل ارتباطی مناسب جهت آگاهی دادن عموم از پیشرفتهای نجومی جدید نیز می باشند به گونه ای که برخی از آنها به مثابه مراکز و مراجع علمی منطقه ای جهت اشاعه اخبار و اطلاعات علمی جدید محسوب می شوند و نتایج برخی پژوهشها و تحقیقات را عرضه می کنند.هم اکنون حدود 2500 آسمان نما در نقاط مختلف جهان وجود دارد که هر ساله حدود 100 میلیون نفر بازدید کننده دارند.
سابقه ی طراحی و ساخت آسمان نما به قرن هجدهم باز می گردد زمانیکه ساخت گویهای متحرک و افلاک نماهای مکانیکی با نام پلانتاریوم متداول بودند.در اواسط قرن هفدهم چند گوی توخالی به قطر 4 تا 5 متر (13 تا 16 فوت) ساخته شد بطوریکه در داخل آن تعداد محدودی بازدید کننده می توانستند ستارگان را بصورت سوراخهای کوچک در گوی مشاهده کنند.
اولین آسمان نما با پروژکتور ستاره ای توسط والتر بورس فیلد Walter bauersfeld (1959-1879) که در شرکت کارل زایس آلمان (Carl Zaiss ) کار می کرد ابداع و ساخته شد.
مدل شماره ی یک آسمان نما نیز در سال 1923 میلادی کامل گردید و همان سال در موزه ی دوچیز (Deutsches) مونیخ به نمایش گذاشته شد. دومین مدل آسمان نما که مورد استفاده قرار گرفت شکل و قواره ای عجیب همانند یک دمبل بزرگ داشت.
اولین تماشاخانه (تئاتر) عمومی ستاره شناسی نیز در ویینا (Vienna) رم ایتالیا و مسکو ساخته شد.
در نمایشگاه بین المللی شیکاگو در سال 1930 میلادی آسمان نمای آدلر (Adler ) درهایش را برای نمایش عمومی گشود. آن تاکنون بعنوان یکی از برجسته ترین آسمان نماهای دنیا باقی مانده است.
آسمان نمای لندن در سال 1958 میلادی کامل گردید. این آسمان نما نخستین آسمان نمای با گنبد بتنی بود.
پیشتاز و مروّج آسمان نماهای کوچک در ایالات متحده آرماند اسپیتز Armand spitz (1971-1904 ) بود که صدها آسمان نمای کوچک در مناطق مختلف نصب و راه اندازی کرد.
در ژاپن نیز تولید کنندگان ادوات نوری به نامهای سیزوگوتو Seizo Goto و مینولتا Minolta صدها آسمان نمای کوچک در بخشهای مختلف کشور نصب و راه اندازی کردند.
در اوایل دهه ی 1980 میلادی اونز و سادرلند Evans & Sutherland اولین پروژکتور ستاره ای دیجیتال را ابداع کردند که توانمندیهای بیشتری نسبت به پروژکتور های متداول داشت.
پروژکتور آسمان نماها
بطورکلی پروژکتور آسمان نما ها در دو نوع وجود دارند:
1. پروژکتور نوری- مکانیکی
2. پروژکتور دیجیتالی
در پروژکتورهای نوری مکانیکی صفحات ستاره ای سوراخدار در هریک از کره های دستگاه جهت شبیه سازی اجرام موجود در نیمکره های شمالی و جنوبی آسمان جای داده شده اند. یک لامپ یا مجموعه ای از فیبر (رشته)های نوری تأمین کننده ی نور مورد نیاز بوده و آن را به سوی سوراخهای موجود در صفحات ستاره ای هدایت می کنند. نور عبوری از سوراخها به رویه ی داخلی و صیقل شده ی گنبد آسمان نما تابیده و بدین ترتیب تصویری درست و دقیق از اجرام در داخل گنبد ایجاد می شود.
کره های نگهدارنده ی صفحات ستاره ای در دو انتهای یک چارچوب محوری و قابل دوران نصب شده اند که در مرکز آن نیز پروژکتورهای اختصاصی نمایش سیارات جای دارند. این دستگاه با استفاده از حرکت چرخ دنده های متعدد و ترکیبی موقعیت صحیح سیارات و حرکت آنها در زمان گذشته ، حال یا آینده در داخل گنبد آسمان نما به نمایش می گذارد. استفاده از صفحات ستاره ای ثابت در پروژکتورهای نوری- مکانیکی نمایی زمین مرکزی از آسمان ارائه می دهد که برای بیشتر اهداف نمایشی عالی است.
در نوع دوم یک پروژکتور دیجیتال مورد استفاده قرار می گیرد که اطلاعات و تصاویر گرافیکی اجرام در حافظه ی رایانه متصل به آن جای دارند. در این آسمان ما می توان فواصل چند هزار ستاره نزدیک را نیز ارائه کرد. در این نوع پروژکتور نقاط نمایشی ستاره ها بوسیله یک تفنگ الکترونی شبیه به لوله های اشعه کاتدیک تولید می شوند.
تصاویر بوسیله ی یک عدسی ویژه موسوم به عدسی چشم ماهی با زوایه باز و وسیع به سمت صفحه ی فسفری بزرگ نصب شده در داخل گنبد تابش می گردد. این پروژکتور علاوه بر صورتهای فلکی می تواند تعدادی اشکال هندسی مرسوم در آسمان مانند: استوای سماوی ، نصف النهارات ، دایره البروج و ...
پروژکتورهای دیجیتالی قابلیت تحرک و تنوع بیشتری از پروژکتورهای نوری مکانیکی هم ارز خود دارند. ولی تصویر ستاره ها در آنها تیز و برجسته نیستند.
آسمان نما ها در اندازه های محتلف و مورد نیاز ساخته می شوند بطوریکه قطر گنبد آنها بین 3 تا 23 متر (10 تا 75 فوت) می باشد.
اخیراً آسمان نماهایی با گنبدهای بادی کوچک و بصورت قابل حمل ابداع شده است که می تواند برخی پدیده ای سماوی را همانند آسمان نماهای بزرگ برای اجتماعات و گروههای کوچک علاقه مند در مدارس و دانشگاهها اجرا نماید.
آسمان نماهای بزرگتر اغلب در مراکز آموزشی و علمی عمومی مورد استفاده قرار می گیرند. این نوع آسمان نماها با هدف کاربری آموزشی و سرگرمی در برخی شهرهای بزرگ دنیا ساخته شده و مدتهای طولانی به خدمات رسانی مشغول هستند.
اغلب آسمان نماهای مدرن دارای پروژکتورهای ویدئویی نیز هستند تا فیلمهای گرافیکی نجومی را نمایش دهند که بطور مسلم اثر بصری بیشتری بر ناظران دارند. همچنین برخی پروژکتورهای نوری آسمان نماهای قدیمی با پروژکتورهای دیجیتالی جدید تعویض شده اند تا توانمندیهای آنها افزایش یابد. با رشد و توسعه فنآوری دیجیتال و بکارگیری رایانه های پیشرفته و سریع می توان با قرار گرفتن در زیر گنبد آسمان نماها شاهد تصاویری واقعی تر با جزییات بیشتر از خورشید ، سیارات ، کهکشانها ، خوشه های ستاره ای ، سحابیها و ... بود تصاویر باشکوهی که بوسیله ی تلسکوپهای بزرگ زمینی و فضایی همچون تلسکوپ فضایی هابل تصویربرداری شده اند.
منبع : http://www.rosc.blogfa.com/post-20.aspx
برای کسب اطلاعات بیشتر به زبان انگلیسی به آدرس زیر مراجعه نمایید: